Αυτό που στην αρχή του είναι ένα φλιτζάνι λύπης γίνεται τελικά αθάνατο κρασί.
-Γκίτα
Το πένθος είναι η κατάλληλη απάντηση στην απώλεια. Μπορεί να προχωρήσει σε αυτά τα στάδια, αν και η σειρά και ο χρόνος είναι μοναδικά για κάθε άτομο.
I. Ανάμνηση οποιουδήποτε πόνου, εγκατάλειψης, απιστίας ή κακοποίησης που είδαμε και/ή νιώσαμε. Δεν χρειάζεται να είναι μια συγκεκριμένη ανάμνηση για το τι συνέβη. Το σώμα μας θυμάται πιο αξιόπιστα από το μυαλό μας. Αρκεί μια αίσθηση της στέρησης ή της απώλειας μας.
II. Πλήρης αναγνώριση, βίωση και έκφραση συναισθημάτων (π.χ. λύπη, πληγή, θυμός, φόβος), έτσι ώστε να επέλθει η κάθαρση. Για παράδειγμα, τα δάκρυα που επιδεικνύουν τη λύπη αλλά δεν τη εξανεμίζουν δεν είναι χρήσιμα για την ολοκλήρωση της επεξεργασίας θλίψης.
Μπορούμε να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας απευθείας στα άτομα που εμπλέκονται, ή στη θεραπεία ή μόνοι μας. Είναι σημαντικό να πείτε τη λέξη αντίο αυτή τη στιγμή αλλά και σε όλη τη διαδικασία του πένθους.
Η προδοσία, η εγκατάλειψη, η απόρριψη, η απογοήτευση, η ταπείνωση, η απομόνωση κ.λ.π. δεν είναι συναισθήματα αλλά πεποιθήσεις. Κάθε μία από αυτές τις πεποιθήσεις μας κρατά παγιδευμένους στην ιστορία μας και τυφλούς μπροστά στο γεγονός της απώλειας. Κάθε μία είναι μια ήπια μορφή επίρριψης ευθυνών. Κάθε μία μας καταπραΰνει, χαϊδεύει και δικαιολογεί τον πληγωμένο εγωισμό μας. Μας αποσπoύν την προσοχή από τα αληθινά συναισθήματα της θλίψης. Τα παράπονα υπονομεύουν την επεξεργασία της θλίψης. Ο θυμός χωρίς ενοχή την ολοκληρώνει.
III. Θεραπεία αναμνήσεων μέσω της αναβίωσης τους με συμπόνια (απέναντι στους γονείς μας και στους εαυτούς μας) και με δύναμη, με το να φανταζόμαστε τον εαυτό μας να μιλάει άφοβα και προστατευτικά στην κακοποίηση. Αυτό περιλαμβάνει μια εξαμερή δήλωση με τα κατάλληλα συναισθήματα για κάθε περιοχή θλίψης, ξεχωριστά για κάθε γονέα.
Ένα παράδειγμα για τη θεραπεία των αναμνήσεων:
1. Θυμηθείτε μια απώλεια με θλίψη και θυμό. Η “απώλεια” περιλαμβάνει οποιαδήποτε ανεκπλήρωτη ανάγκη ή οποιαδήποτε κακοποίηση, ταπείνωση, απόρριψη ή παραμέληση.
2. Ευχαριστώ που έτσι άρχισα να μαθαίνω αυτοδύναμους τρόπους για να αντισταθμίσω αυτή την απώλεια. Θυμηθείτε και συγχαρείτε τον εαυτό σας για κάποιον σοφό ελιγμό που βρήκατε για να φροντίσετε τον εαυτό σας στην παιδική σας ηλικία. Εδώ αναγνωρίζουμε τη χαρισματική διάσταση των τραυμάτων, αφού η προδοσία και το πλήγωμα, αν και ποτέ δεν δικαιολογούνται, είναι ωστόσο αυτά που χρειάζεται κάθε άνθρωπος για να χωρίσει και να αναπτύξει ευαισθησία, βάθος, ψυχικό σθένος, αυτοπεποίθηση και ενσυναίσθηση. Ο Ιωσήφ έπρεπε να προδοθεί από τα αδέρφια του πριν μπορέσει να εκπληρώσει το υπέροχο πεπρωμένο του.
3. Φαντάζομαι τον εαυτό μου να μιλάει με σθένος και αποτελεσματικά στη παιδική ηλικία. Φανταστείτε το σπίτι σας στην παιδική ηλικία και μια σκηνή κακοποίησης ή παραμέλησης. Τώρα σχηματίστε μια εικόνα του εαυτού σας που ενεργεί με πλήρη αυτοπεποίθηση και επιτυχημένη αυτοπροστασία στην ίδια προηγούμενη σκηνή. Αυτή είναι η αναβίωση με δύναμη και όχι πλέον ως θύμα.
4. Συγχώρεση του/των γονέα/γονιών μου. Μια τέτοια αυτόματη συμπόνια είναι το καλύτερο σημάδι ότι έχουμε λύσει τα συναισθήματά μας. Η συγχώρεση μπορεί να είναι αληθινή μόνο αφού εκφραστεί ο θυμός και η λύπη. O Πάουλ Τίλλιχ λέει, «Η συγχώρεση είναι η υψηλότερη μορφή του “ξεχνάω”, επειδή “ξεχνάω” παρότι θυμάμαι».
5. Εγκαταλείπω την προσδοκία ότι οι άλλοι εκπληρώνουν αυτήν την ανάγκη για μένα τώρα.
6. Φροντίζω αυτή την ανάγκη για τον εαυτό μου τώρα, σε τόσο μεγάλο βαθμό όσο όταν φαντάστηκα τον εαυτό μου να το κάνει στην παιδική ηλικία.
Εδώ είναι ένα παράδειγμα της εξαμερής επιβεβαίωσης που πρέπει να ειπωθεί και να γραφτεί:
• Είμαι και νιώθω λυπημένος και θυμωμένος που οι γονείς μου απέτυχαν να με υπερασπιστούν.
• Είμαι ευγνώμων που έτσι άρχισα να μαθαίνω να υπερασπίζομαι τον εαυτό μου.
• Φαντάζομαι να μιλάω με επιτυχία στη παιδική ηλικία.
• Συγχωρώ τους γονείς μου που απέτυχαν να με υπερασπιστούν.
• Εγκαταλείπω την προσδοκία να κάνω τους άλλους να με υπερασπιστούν τώρα (αν και το εκτιμώ όταν το κάνουν).
• Τώρα υπερασπίζομαι τον εαυτό μου με πλήρη δύναμη και αποτελεσματικότητα.
IV. Ένα τελετουργικό που δείχνει τι έχουμε νιώσει και καταφέρει στο πένθος μας. Τελετουργικό είναι κάθε χειρονομία που εκφράζει την πρόθεσή μας ή θυμίζει το επίτευγμά μας. Ένα παράδειγμα: Γράψτε για την όλη διαδικασία, κάψτε την και φυτέψτε ένα δέντρο ή λουλούδι μαζί με τις στάχτες λέγοντας «αντίο». Η απόσταξη της διαδικασίας της θλίψης σας σε μια γραπτή διαβεβαίωση και η ταφή ενός αντιγράφου της με τις στάχτες είναι επίσης χρήσιμη.
V. Να συνεχίσουμε τη ζωή μας, όχι ως θύματα του μη αναστρέψιμου παρελθόντος, αλλά ως ενήλικες που έχουν δημιουργήσει έναν «εσωτερικό γονέα». Τώρα δεν φοβόμαστε πλέον να είμαστε ευγενικοί με τον εαυτό μας, να περιποιηθούμε τον εαυτό μας με αφθονία, να σταματήσουμε να στερούμε από τον εαυτό μας, να σταματήσουμε να απορροφάμε τον πόνο. Αυτή η γονική φροντίδα του εαυτού μας είναι η καλύτερη προϋπόθεση για αληθινή οικειότητα, επειδή, όπως κάθε καλός γονέας, λειτουργεί για εμάς σαν γέφυρα μετάβασης από τη μοναξιά στον κόσμο των σχέσεων και της συναναστροφής. Τερματίζει την εξάρτηση και μας επιτρέπει να σχετιζόμαστε ως ίσοι με τον ενήλικα σύντροφό μας. Τώρα η «ανάγκη συμπλήρωσης» γίνεται εμπλουτισμός του εαυτού. Μόνο εκείνοι που μπορούν να φροντίσουν τον εαυτό τους είναι απαλλαγμένοι από τα δύο βασικά εμπόδια στη σχέση με τους ενήλικες: Την υπερβολική ανάγκη να τους φροντίζουν ή να φροντίζουν άλλους. “Θα έρθω σε σένα, φίλε μου, όταν δεν θα σε χρειάζομαι πια. Τότε θα βρεις ένα παλάτι, όχι ένα άσυλο απόρων”, είπε κάποτε ο Θόρω.
Η αληθινή θεραπευτική δύναμη της επεξεργασίας θλίψης επεκτείνεται στο παρελθόν και στο παρόν. Κάθε θέμα που πρέπει να θρηνήσετε διευθετεί αυτούς τους δύο τομείς προβληματισμού: την απώλεια ή την παραμέληση που βιώσατε στο παρελθόν και τη συνήθεια της ζωής που μπορεί να προέκυψε από την αρχική πληγή.
Για παράδειγμα, λυπάστε που οι γονείς σας αρνήθηκαν να σας ακούσουν στην παιδική ηλικία. Τώρα στην ενήλικη ζωή, παρατηρείτε ότι εξακολουθείτε να κρύβετε τα συναισθήματά σας από τους περισσότερους ανθρώπους. Αυτή η μυστικοπάθεια μπορεί να είναι μια δια βίου υπερβολική αντίδρασή σας σε μια αρχική απόφαση των γονέων σας που φοβήθηκαν να σας γνωρίσουν. Τώρα φοβάστε να σας γνωρίσουν οι άλλοι.
Το παρελθόν πενθείται πλήρως και μόνο έτσι θεραπεύεται και το παρόν. Στην πραγματικότητα, η ενέργεια που είναι δεμένη στις παλιές πληγές γίνεται τελικά διαθέσιμη σε εσάς για την επανεπένδυση σας με νέους τρόπους ζωής. Για να συνεχίσουμε με το παράδειγμά μας: τώρα επιλέγετε να αποκαλύπτετε όλο και περισσότερα για τον εαυτό σας σε όλο και περισσότερους ανθρώπους. Ρίχνετε τη μυστικοπάθεια και παρατηρείτε ότι επιβιώνετε. Μερικοί άνθρωποι θα σας απορρίψουν ή θα σας προδώσουν για αυτό το άνοιγμα, κάποιοι θα σας αγαπήσουν περισσότερο από ποτέ. Αλλά η ανταπόκρισή τους είναι ισχνής σημασίας, επειδή ο φόβος έχει μετατραπεί σε προσαρμοστικότητα. Τώρα έχετε καθαρίσει τον απόηχο ενός πλοίου που πέρασε πολύ καιρό πριν, και θεραπεύσατε το σημαδεμένο παρόν με τις νέες δυνάμεις του θεραπευμένου παρελθόντος.
Μια διά βίου εργασία
Το παραπάνω μοντέλο μπορεί να προσαρμοστεί σε κάθε τμήμα του πένθους. Η επεξεργασία θλίψης ισχύει για όλα όσα χάνουμε ή αφήνουμε. Περιλαμβάνει ως φυσιολογικά στάδια: θυμό, άρνηση (δυσπιστία), διαπραγμάτευση, κατάθλιψη και αποδοχή. Αυτά επαναλαμβάνονται με διαφορετικές αλληλουχίες ξανά και ξανά σε όλη τη ζωή μας, αλλά κάθε φορά με λιγότερη εξουθενωτική επιβάρυνση και περισσότερη προσωπική ενδυνάμωση. Επιτέλους μένει μόνο η νοσταλγία, μια ελαφριά λύπη χωρίς την οδυνηρή θλίψη. Επιτέλους, εμπεριέχουμε τη δική μας ιστορία – χωρίς να οδηγούμαστε ή κυριευόμαστε από αυτήν.
Ο υγιής ενήλικας επιτρέπει τα οδυνηρά γεγονότα από το παρελθόν του να γίνονται ουδέτερα γεγονότα, θρηνώντας πλήρως τον πόνο και έτσι αφήνοντάς τα να φύγουν. Με αυτόν τον τρόπο, διατηρεί κανείς τις αναμνήσεις, αλλά απορρίπτει τις φορτισμένες, εμμονικές σκέψεις του πληγώματος που τον κρατούν συνδεδεμένο με το δράμα όλων και αδικούν την υγιή σχέση. Ανεξαρτήτως από το πόσο πλήρως επεξεργαστήκαμε το πένθος μας, θα συνεχίσουν να εμφανίζονται νέα επίπεδα συνειδητοποίησης για την απώλεια. Υπό αυτή την έννοια, η θλίψη είναι πραγματικά ένα έργο ζωής.
Συμπέρασμα
Το πένθος διαλύει τις ψευδαισθήσεις που μπορεί να είχαμε και τα μυστικά που ίσως κρατούσαμε για την παιδική μας ηλικία. Στην αρχή αυτό μπορεί να φαινόταν μια τρομακτική προοπτική. Αλλά όταν συμβαίνει στη δικιά μας κατάλληλη στιγμή και στο πλαίσιο του πένθους, αυτό γίνεται βαθιά λυτρωτικό. Μόλις επιτρέψουμε στον εαυτό μας να βιώσει την πλήρη απογοήτευση, δεν θα γνωρίσουμε ποτέ ξανά την απόγνωση.
Το πένθος είναι η κατάλληλη απάντηση στην απώλεια αυτού που είχαμε κάποτε ή στη θλιβερή συνειδητοποίηση ότι δεν είχαμε όλα όσα χρειαζόμασταν. Πενθούμε την ανεπανόρθωτη πτυχή αυτού που χάσαμε και την αναντικατάστατη πτυχή αυτού που μας έλειψε. Μόνο η συνειδητοποίηση των δύο παραπάνω οδηγεί στην επίλυση του πένθους. Από το λάκκο αυτής της βαθιάς παραδοχής ότι κάτι έχει τελειώσει αμετάκλητα και έχει φύγει, απέχουμε επιτέλους από την ακόρεστη ανάγκη να το ξαναβρούμε από τους γονείς μας ή τον σύντροφό μας. Το ότι το αναζητούσα σήμαινε ότι αρνιόμουν πόσο σοβαρή ήταν η απουσία του!
Η επεξεργασία του πένθους ολοκληρώνεται με τη συνείδηση να δημιουργεί αυτοεκτίμηση, καθώς αυτή μας δείχνει τη θαρραλέα πίστη μας στην πραγματικότητα της απώλειας. Μας κάνει ενήλικες που μπορούμε να πούμε Ναι στη θλίψη, τον θυμό και τον πόνο. Μια τέτοια ηρωική αγκαλιά της δικής μας αλήθειας μεταμορφώνει το κενό σε χώρο ύπαρξης. Όπως σημειώνει ο Γιουνγκ, «το εσωτερικό σου κενό κρύβει εξίσου μεγάλη πληρότητα μόνο αν εσύ το επιτρέψεις».
Η ψυχολογική μας δουλειά είναι να ταξιδέψουμε από το χάος του προσωπικού μας ασυνείδητου σε μια συνεκτικά συνειδητή ολοκλήρωση. Το πνευματικό μας μονοπάτι μας οδηγεί στη συνέχεια στους θησαυρούς της κοσμικής (συλλογικής) ασυνείδητης και πλήρους εξατομίκευσης. Τα πάντα στη ζωή μας, όσο τρομερά κι αν είναι, υπάρχουν σε σχέση με μια εσωτερική θεραπευτική δύναμη. «Το ταξίδι με τον πατέρα και τη μητέρα πάνω-κάτω από πολλές σκάλες αντιπροσωπεύει τη συνειδητοποίηση του παιδικού περιεχομένου που δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί ..Αυτό το προσωπικό ασυνείδητο πρέπει πάντα να αντιμετωπιστεί πρώτα… διαφορετικά η πύλη προς το συλλογικό ασυνείδητο, δεν μπορεί να ανοίξει», μας λέει ο Γιουνγκ.
Το ψυχοπνευματικό μας έργο ως ενήλικες είναι λοιπόν ένα ηρωικό ταξίδι, αφού ήρωας είναι ο καθένας που έχει ζήσει τον πόνο και έχει μεταμορφωθεί από αυτόν. Ένα γενικό θέμα στους μύθους για την πρώιμη ζωή του ήρωα είναι ότι απειλείται, πληγώνεται ή απορρίπτεται, π.χ. Διόνυσος, Μωυσής, Χριστός. Αλλά “το θεϊκό παιδί φυσικά πάντα δραπετεύει. Είναι το τελευταίο ξέσπασμα του σκότους ενάντια σε κάτι ήδη τόσο ισχυρό αν και νεογέννητο, δεν μπορεί να καταπιεστεί πια», όπως επισημαίνει η Μαρί Λουίζ φον Φραντς.
Τα άτομα των οποίων η ακεραιότητα δεν έχει πληγεί στην παιδική ηλικία, τα οποία προστατεύτηκαν, σεβάστηκαν και αντιμετωπίστηκαν με ειλικρίνεια από τους γονείς τους, θα είναι – τόσο στη νεότητα όσο και στην ενήλικη ζωή τους έξυπνοι, ανταποκρινόμενοι, με ενσυναίσθηση και εξαιρετικά ευαίσθητοι. Θα παίρνουν ευχαρίστηση από τη ζωή και δεν θα αισθάνονται καμία ανάγκη να σκοτώσουν ή ακόμα και να πληγώσουν τους άλλους ή τον εαυτό τους. Θα χρησιμοποιήσουν τη δύναμή τους για να αμυνθούν και όχι για να επιτεθούν στους άλλους. Δεν θα μπορούν να κάνουν διαφορετικά από το να σέβονται και να προστατεύουν τους πιο αδύναμους από τον εαυτό τους, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών τους, γιατί αυτό είναι που έχουν μάθει από τη δική τους εμπειρία και γιατί αυτή είναι η γνώση (και όχι η εμπειρία της σκληρότητας) που έχει αποθηκευτεί μέσα τους από την αρχή. Τέτοιοι άνθρωποι θα είναι ανίκανοι να καταλάβουν γιατί οι προηγούμενες γενιές έπρεπε να δημιουργήσουν μια γιγάντια πολεμική βιομηχανία για να αισθάνονται άνετα και ασφαλής σε αυτόν τον κόσμο. Δεδομένου ότι δεν θα χρειάζεται να είναι το ασυνείδητο καθήκον της ζωής τους να αποκρούσουν τον εκφοβισμό που βίωσαν σε πολύ μικρή ηλικία, θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τις απόπειρες εκφοβισμού στην ενήλικη ζωή τους πιο ορθολογικά και πιο δημιουργικά.
– Άλις Μίλερ
Δρ. Βίκυ Σίμου