Εφηβεία – Γονείς – Έφηβοι & Όρια

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΛΛΑΖΟΥΝ

Ακούγοντας τους γονείς, αυτό που αποκομίζει κανείς είναι: ανησυχία, απογοήτευση, θυμό, αγωνία, λύπη, φόβο. Παιδιά που μέχρι τώρα ήταν συνεργάσιμα, ξαφνικά επαναστατούν και γίνονται απότομα. Προσιτά μέχρι σήμερα παιδιά, τώρα μοιάζουν απόμακρα.  Σε ορισμένες περιπτώσεις, ακούτε να λένε για παιδιά που κάποτε ήταν εύκολο να ελεγχθούν και που τώρα έχουν το πάνω χέρι. Τι συμβαίνει λοιπόν; Αυτοί οι γονείς αγαπούν τα παιδιά τους και θέλουν μια υγιή, λειτουργική σχέση μαζί τους. Γιατί τόσο πολλοί γονείς

τρέμουν αυτή τη στιγμή στη ζωή των παιδιών τους; Και γιατί τόσο πολλές σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών κλονίζονται σ’αυτό το στάδιο του παιχνιδιού; Τα παραπάνω παραδείγματα επιδέχονται μια ποικιλία χειρισμών όπου η τοποθέτηση ορίων μπορεί να υπεισέλθει στη σχέση. Όριο θεωρείται οτιδήποτε θέτει κάποιον περιορισμό και είναι σημαντικό για μια σωστή σχέση. Τα όρια αντιπροσωπεύουν τους όρους κάτω από τους οποίους συμμετέχουμε ή συνεχίζουμε να συμμετέχουμε σε κάποια δραστηριότητα: «Θα σε πάω να παίξεις, μόλις καθαρίσεις το δωμάτιό σου». Ή μπορεί να αντιπροσωπεύουν τους όρους κάτω από τους οποίους επιτρέπεται, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό, να λάβει χώρα ή να συνεχιστεί κάποια δραστηριότητα: «Μπορείς να ξαναπάρεις το αυτοκίνητο το επόμενο σαββατοκύριακο, εφόσον το επιστρέψεις την ώρα που συμφωνήσαμε».

Είτε τα αποκαλούμε συγκυρίες είτε τα αποκαλούμε κανόνες, τα όρια είναι αυτά που χρησιμοποιούμε για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας στις σχέσεις μας με τους άλλους και ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούμε να διατηρήσουμε σε κάποια τάξη και λογική στη ζωή μας. Όταν λείπουν τα όρια, μπορεί να κάνουμε μερικά τρελά πράγματα στους άλλους- να επιτρέψουμε στους άλλους να κάνουν τρελά πράγματα εις βάρος μας. Σε πολλά παραδείγματα συγκρούσεων που οι γονείς μοιράστηκαν μαζί μου καταφέραμε να εντοπίσουμε την αιτία της διαμάχης στην έλλειψη ορίων κάπου. Ίσως οι γονείς απέτυχαν να θέσουν όρια, δεν κατάφεραν να διατηρήσουν ή να επιβάλουν τα όρια που είχαν συμφωνήσει ή παραβίασαν τα όρια ενός παιδιού. Όταν αναφερόμαστε στην ανάγκη ορίων, γονείς, εκπαιδευτικοί και σύμβουλοι ακόμα δεν είναι σίγουροι τι εννοούμε ακριβώς. Επειδή τα όρια παραπέμπουν εμφανώς στη φροντίδα του εαυτού μας και επειδή η φροντίδα του εαυτούς μας είναι συνήθως έννοια άγνωστη στην κουλτούρα μας, αυτή η βασική τεχνική σε μια σχέση τείνει να εκπέσει εξαιτίας του τρόπου που μεγαλώσαμε και ανατραφήκαμε.

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑ ΘΕΤΟΥΜΕ ΟΡΙΑ Ελάχιστοι από μας διαθέτουν την πείρα να θέτουν όρια σε οποιονδήποτε και για κάποιο σοβαρό λόγο. ΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΟΡΙΩΝ •    Όταν ήσαστε μικροί, σας έλεγαν ότι οι ανάγκες των άλλων ήταν πιο σημαντικές από τις δικές σας; •    Σας αντάμειβαν για τις θυσίες σας επειδή προσπαθούσατε να είστε αρεστοί στους άλλους; •    Σας δίδαξαν να υπακούτε και, όταν δεν το κάνατε, σας ντρόπιαζαν, σας πλήγωναν ή σας τιμωρούσαν; •    Σας μάλωσαν επειδή αμφισβητήσατε την εξουσία κάποιου; •    Σας δίδαξαν να αποφεύγετε τις διαμάχες με οποιοδήποτε τίμημα; •    Σας έλεγαν συχνά ότι ήσαστε υπεύθυνοι για τα συναισθήματα ή τις συμπεριφορές του άλλου;

Αν απαντήσατε στις περισσότερες ερωτήσεις ναι, το τίμημα ήταν η έννοια του εγώ, η βάση να θέτετε όρια. Σέβονταν την ιδιωτική σας ζωή; Αποδέχονταν το γεγονός ότι είχατε δικά σας συναισθήματα και γνώμες; Σας ενθάρρυναν να λύνετε τα προβλήματά σας και σας στήριζαν σ’ αυτή τη διαδικασία ή ήταν πάντα κάποιος εκεί να σας λέει τι να κάνετε; Μήπως φροντίζατε εσείς αποκλειστικά τον εαυτό σας ή άλλα μέλη της οικογενείας σας χωρίς να έχετε ουσιαστική βοήθεια; Κι αυτές οι εμπειρίες επίσης σας επηρέασαν, και έτσι δεν μάθατε που τελειώνετε εσείς και που αρχίζουν οι άλλοι. Πως αντιδράτε συνήθως σε μια διαμάχη; Αν το μοντέλο που ακολουθείτε έχει σχέση με την εξέγερση ή την ενδοτικότητα, μάλλον δεν έχετε εξασκηθεί στο να θέτετε όρια. Ως παιδί, μήπως είχατε κάποια εμπειρία που είχε σχέση με λεκτικό, σωματικό, συναισθηματικό ή σεξουαλικό βιασμό; Είναι δύσκολο  να θέτετε όρια όταν οποιοδήποτε μέρος του εαυτού σας συμπεριλαμβανομένης της αξιοπρέπειας και της αξίας σας έχει βιαστεί. Προφανώς η τοποθέτηση ορίων δεν αποτελεί σύνηθες μέρος της εκπαίδευσης ενός παιδιού. Οι περισσότεροι από εμάς πάντως έχουμε ανατραφεί έτσι ώστε να μη θέτουμε όρια, για να αποφεύγουμε τις αρνητικές αντιδράσεις των άλλων. Η ικανότητα να θέτουμε όρια για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας αρχίζει όταν πιστέψουμε ότι ο «εαυτός» μας αξίζει να προστατευθεί. Αν έχουμε μάθει ότι η φροντίδα του εαυτού μας θα έχει ως αποτέλεσμα τη διαμάχη, την απόρριψη ή την εγκατάλειψη, τότε όποτε χρειαστεί να θέσουμε κάποιο όριο, προτιμούμε να το αποφύγουμε παρά να πάρουμε το ρίσκο. Εκτός αυτού, οι περισσότεροι από μας έχουμε έλλειψη σωστών μοντέλων.  Στην πλειοψηφία τους, οι ενήλικες της ζωής μας ανήκουν συνήθως σε δύο κατηγορίες: στους θύτες ή στα θύματα.

Θετικά όρια και Αυτοεκτίμηση Είναι πολύ εύκολο να τιμάμε ένα παιδί όταν κοιμάται ή φέρεται σωστά, αλλά τι κάνουμε όταν δεν υπακούει, όταν δεν κάνει τα μαθήματα του, όταν δεν καθαρίζουν το δωμάτιο τους ή αργούν να γυρίσουν σπίτι; Έχει μεγάλη σημασία να καταλάβουμε ότι στη δημιουργία αυτοεκτίμησης σημαντικό ρόλο παίζει το περιβάλλον μέσα στο οποίο συναλλάσσεται το παιδί και η συναισθηματική ασφάλεια που παρέχει αυτό το περιβάλλον.  Το αρχικό βήμα της αυτοεκτίμησης είναι η συναισθηματική ασφάλεια του παιδιού. Ο Μaslow τοποθετεί την ασφάλεια στην βάση της πυραμίδας των αναγκών μας. Tι κάνουν τα παιδιά για να δημιουργήσουν συναισθηματική ασφάλεια; Λένε ψέματα. Και ενώ οι γονείς λένε στα παιδιά τους «Θέλω να σκέφτεσαι μόνος σου και να μπορείς να πεις όχι» εάν τους πει κάποιος «κάπνισε», τα παιδιά δεν νιώθουν ασφαλή όταν σας λένε “όχι” για αυτό προσποιούνται, χειρίζονται τις καταστάσεις, απομονώνονται και συμβιβάζονται. Σκέφτονται «Καλύτερα για σένα να μην αρνηθείς, είσαι ασφαλής όταν δέχεσαι».  Για αυτό βλέπουμε παιδιά να καπνίζουν, να μπλέκουν με ναρκωτικά ή να γίνονται σεξουαλικώς ενεργά ενώ δεν είναι ακόμα έτοιμα. Σκέφτονται «εάν κάνω ότι μου ζητάς θα με αγαπάς περισσότερο, εάν καπνίσω θα είσαι φίλος μου… και δεν θα μ’αφήσεις». Επίσης εάν βρίσκεσαι κάτω από την επήρεια ουσιών δεν πληγώνεσαι, εάν δεν ενδιαφέρεσαι δεν πληγώνεσαι, εάν αδιαφορείς δεν πληγώνεσαι. Τι άλλο κάνουν τα παιδιά; Μπλέκουν σε συμμορίες. Οι συμμορίες, ένα πολύ έντονο φαινόμενο σε πολλές κοινωνίες, καλύπτουν την ανάγκη των παιδιών να ανήκουν κάπου, να έχουν ταυτότητα, έλεγχο, δύναμη, ασφάλεια, ελευθερία, δομή και συνοχή. Εάν καλύπτουμε αυτές τις ανάγκες των παιδιών στο σπίτι και στο σχολείο ίσως όλες αυτές οι επιλογές να μην είναι και τόσο ελκυστικές. Γνωρίζουμε ότι τα παιδιά χρειάζονται δομή για να αισθάνονται ασφαλή όμως αυτό δεν χρειάζεται να προέρχεται από κανόνες και τιμωρίες. Σε πολλά σχολεία μάλιστα αποκαλούν τις τιμωρίες συνέπειες έτσι ώστε οι δάσκαλοι να μην αισθάνονται τόσο άσχημα για αυτό που κάνουν στο παιδί. Αλλά αυτό είναι πολύ τιμωρητικό. Έχουμε όλοι ακούσει πολύ συχνά δασκάλους να λένε «Εάν κάνεις αυτό, εμείς θα σου κάνουμε εκείνο, και εάν το κάνεις δεύτερη, τρίτη, εικοστή φορά τότε κάτι δεν πάει καλά». Ποια είναι η εναλλακτική εκδοχή που βλέπουμε σε αυτό το σύστημα κανόνων; Τάξεις χωρίς δομή, με πλήρη αναρχία στις οποίες δάσκαλοι εν ονόματι της «αυτοεκτίμησης» αφήνουν τα παιδιά να κάνουν ότι θέλουν, χωρίς περιορισμούς και κανόνες. Αυτό πάλι δεν είναι ένα περιβάλλον στο οποίο ένα παιδί θα αισθάνεται ασφάλεια. Μπορεί να διασκεδάζει αλλά δεν έχει την δομή που χρειάζεται. Αυτά τα περιστατικά δίνουν λάθος εικόνα για την αυτοεκτίμηση και κάνουν πολλούς ανθρώπους να νομίζουν ότι αυτοεκτίμηση σημαίνει να αφήνεις τα παιδιά να κάνουν ότι θέλουν. Στην πραγματικότητα παιδιά χωρίς περιορισμούς δυσκολεύονται να χτίσουν αυτό-εκτίμηση. Η σωστή εναλλακτική είναι τα «όρια».

ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ Η τεχνική συμπλήρωσης προτάσεων – Nathaniel Branden  Η παρακάτω άσκηση βοήθησε τα παιδιά να δουν πώς μέσα από τα όρια και τη φροντίδα του εαυτού τους  ξεπηδούν οι δυνάμεις και αποκτούν φωνή οι πιο βαθιές επιθυμίες και ανάγκες τους. Πρόκειται για μια τεχνική που χρησιμοποιεί ο Nathaniel Branden, ψυχοθεραπευτής, πρωτοπόρος και «πατέρας»  της Αυτοεκτίμησης. Ο Nathaniel Branden άνοιξε το δρόμο στο χώρο της Αυτοεκτίμησης κι έκανε σκοπό της ζωής του τη διάδοση και την εδραίωση της σπουδαιότητάς της τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Τα παιδιά λένε: «Αν βάλω καθημερινά 2% όρια στη ζωή μου νιώθω…»

Η αλλαγή είναι εσωτερική διαδικασία. Όλα ξεκινούν από μέσα μου και απλώνονται προς τα έξω. Κανείς δεν είναι εδώ για να βαδίσει το δρόμο μου. Είμαι προικισμένος και είμαι εδώ για να με ανακαλύψω. Γνωρίζω άρα επιλέγω. Επιλέγω τη θετικότητα. Έχω φύγει από το μονόδρομο. Αναπνέω. Ανακαλύπτω τη δύναμή μου και εμπιστεύομαι τη ζωή. Αγαπώ και φροντίζω τον εαυτό μου. Γίνομαι υπεύθυνος. Μετασχηματίζω. Είμαι έτοιμος να ρισκάρω και να με υποστηρίξω. Σέβομαι και ευγνωμονώ. Επικοινωνώ. Αποδέχομαι. Αξίζω. Προχωρώ… Αν βάλω καθημερινά 2% όρια στη ζωή μου…

Πολλά παιδιά ξαφνιάστηκαν ακούγοντας τα λόγια τους και τα λόγια των συμμαθητών τους. Ξαφνιάστηκαν που μπόρεσαν και βρήκαν τελικά αυτές τις 10 λέξεις. Είναι στ’ αλήθεια δύσκολο να αφαιρέσουμε τον επαναλαμβανόμενο μειωτικό λόγο τόσων χρόνων από το μυαλό και την ψυχή μας και να βάλουμε στη θέση του αυτό που βαθιά μέσα μας θα θέλαμε να είμαστε και που είναι η πραγματικότητά μας. Αυτό που δεν τολμάμε να πλησιάσουμε γιατί κάποιοι, κάπου, κάποτε μας έπεισαν για το αντίθετο. Αυτό που μας αφαίρεσε τη δύναμη, μας έβγαλε από το μονοπάτι μας και στέκει εμπόδιο στην επικοινωνία με τον εαυτό μας και με τους άλλους. Αυτό που δεν τολμάμε ούτε να το ονειρευτούμε γιατί μας πληγώνει η σκέψη πως δεν θα το ζήσουμε ποτέ.  Αυτό που βρίσκεται πίσω από το θυμό, τη θλίψη, την πικρία… Αυτή η κουκίδα από φως που στέκει μέσα μας και περιμένει να τη δούμε, να την αγγίξουμε και να αποδεχθούμε την παρουσία της. Αυτή η κουκίδα από φως που είναι ο εαυτός μας! Είναι στ’ αλήθεια δύσκολο, όμως γίνεται!!! Η συνάντησή μας αυτή τελείωσε με μια άσκηση για την απόσυρση του αρνητικού συναισθήματος. Τα παιδιά δούλεψαν πάνω στο σώμα τους. Πήγαν στο σημείο εκείνο του σώματός τους όπου αισθάνονταν σφίξιμο, είδαν το συναίσθημα, το ονόμασαν, το αγκάλιασαν, το αποδέχτηκαν και το απέσυραν μόλις ένιωσαν έτοιμοι. Δεσμεύτηκαν να το ξανακοιτάξουν αν χρειαστεί.  

ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΥΨΗΛΗ ΚΑΙ ΧΑΜΗΛΗ ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ

Τα παιδιά που αισθάνονται καλά με τον εαυτό τους, συμπεριφέρονται διαφορετικά από εκείνα που έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Τα παιδιά με υψηλή αυτοεκτίμηση βλέπουν τον εαυτό τους ρεαλιστικά και αποδέχονται για τον εαυτό τους ότι “είναι εντάξει”. Μπορούν να αναγνωρίσουν τις δυνατότητές τους και γνωρίζουν τους περιορισμούς τους. Η αξιολόγηση, που οι ίδιοι κάνουν για τις ικανότητές τους, βασίζεται σε μια ακριβή ανατροφοδότηση παρά σε διαστρέβλωση αυτού που θα ήθελαν να πιστεύουν για τον εαυτό τους. Αυτά που έχουν υψηλή αυτοεκτίμηση γενικά, έχουν ένα ευρύ κύκλο φίλων, είναι εύκολο γι’ αυτά να σχετίζονται με άλλους και να τα πάνε καλά με τους περισσότερους μαθητές της τάξης. Αντίθετα, παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση ίσως έχουν μόνο έναν ή δύο φίλους. Τα παιδιά με υψηλή αυτοεκτίμηση συχνά αποτελούν τους φυσικούς – θετικούς αρχηγούς της τάξης. Προσφέρονται εθελοντικά, είναι πρόθυμοι να βοηθήσουν τους άλλους, αλλά και να ρισκάρουν. Σε συνεργατικές συνθήκες μάθησης, τα καταφέρνουν καλά σχεδόν σε οποιαδήποτε ομάδα. Ανταποκρίνονται στις προκλήσεις και είναι πρόθυμοι να δοκιμάσουν καινούργια πράγματα. Δεν απειλούνται από αλλαγές ή από νέες καταστάσεις, ανταποκρίνονται θετικά στον έπαινο και την αναγνώριση και αισθάνονται καλά για τα επιτεύγματά τους, αφού νιώθουν υπεύθυνοι για τα αποτελέσματα. Όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με τα λάθη τους ή με λανθασμένη συμπεριφορά, αναγνωρίζουν με ρεαλιστικό τρόπο τι έχει συμβεί και ποιο είναι το λάθος τους. Τα παιδιά που έχουν υψηλή αυτοεκτίμηση θέτουν στόχους για τον εαυτό τους. Γνωρίζουν τι θέλουν να κάνουν στη ζωή τους και τι θα ήθελαν να πετύχουν. Συχνά έχουν ήρωες και πρότυπα για να καθοδηγούν τη ζωή τους. Όταν αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα, συχνά βρίσκουν εναλλακτικούς τρόπους για την επίλυσή του. Επίσης έχουν ισχυρές απόψεις που δεν φοβούνται να τις εκφράσουν. Αυτό όμως δεν τους κάνει ιδιαίτερα δημοφιλείς σε κάποιους δασκάλους. Τα παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορούν εύκολα να αναγνωριστούν. Ενδιαφέρονται περισσότερο να διατηρήσουν τη δικιά τους αίσθηση αυτοσεβασμού ή “να πέσουν με τιμή” παρά να προσπαθήσουν περισσότερο για να πετύχουν. Εμπλέκονται σε αμυντικές συμπεριφορές προκειμένου να αποτρέψουν τους άλλους να καταλάβουν πόσο ανεπαρκείς και ανασφαλείς αισθάνονται. Αυτοί οι αμυντικοί μηχανισμοί μπορεί να είναι ένας από τους ακόλουθους:

Επανάσταση, αντίδραση, άμυνα ή εκδίκηση.  Δεν πιστεύουν, πειράζουν ή υποτιμούν τους άλλους.  Λένε ψέματα, εξαπατούν ή αντιγράφουν.  Κατηγορούν τους άλλους, όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά.  Δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη για τις πράξεις τους.  Εκφοβίζουν ή απειλούν τους άλλους.  Αποσύρονται, είναι ντροπαλοί ή συνεχώς ονειροπολούν.  Εμπλέκονται σε καταστάσεις φυγής, όπως βραδύτητα, σκασιαρχείο, ναρκωτικά ή εξάρτηση από το αλκοόλ.

Τείνουν να χρονοτριβούν, απαιτούν επιπλέον προσοχή, επινοούν δικαιολογίες και κατηγορούν τους άλλους όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά. Μπορεί να αντιδράσουν κατηγορηματικά με κομπασμό και καυχησιολογίες ή μπορεί να ενεργούν σαν “κλόουν”. Αυτά τα παιδιά ίσως τείνουν να αποσύρονται ή ενεργούν ντροπαλά ή σπάνια απαντούν αυθόρμητα ή δεν συμμετέχουν. Συνήθως καταφεύγουν σε οτιδήποτε θεωρούν απαραίτητο, για να αντισταθμίσουν τα συναισθήματα ανεπάρκειας που νιώθουν. Τέτοιοι μαθητές δεν μπορούν να κερδίσουν από τις συμβουλές. Αυτό οφείλεται στο ότι είναι περισσότερο απασχολημένοι, με το τι οι άλλοι νομίζουν γι’ αυτούς, παρά μ’ αυτό που τους εξηγείται. Φοβούνται επίσης την αποτυχία και πολλές φορές θεωρούν ότι είναι καλύτερα να μην προσπαθήσουν, παρά να ρισκάρουν την περίπτωση της αποτυχίας. Έτσι, σαν αποτέλεσμα, σπάνια προσπαθούν όσο χρειάζεται προκειμένου να πετύχουν. Ακόμα κι όταν τους γίνονται προτάσεις ή τους υποδεικνύονται τα λάθη τους, αυτοί παίρνουν μια αμυντική θέση που τους εμποδίζει να επωφεληθούν από τις συμβουλές. Είναι παγιδευμένα στην αυτοεικόνα τους, που διακατέχεται από αποτυχία και γνωρίζουν ότι είναι ανίκανα να εκπληρώσουν τις φιλοδοξίες που οι άλλοι θέτουν γι’ αυτά ή που οι ίδιοι έχουν. Έτσι αισθάνονται ανάξιοι, ανεπαρκείς και μη αγαπητοί. Στην πραγματικότητα αυτά τα παιδιά επιθυμούν όσο τίποτα άλλο την αγάπη, την αποδοχή, τη θετική αναγνώριση και το σεβασμό από τους άλλους. Γι’ αυτό χρειάζεται να γίνουν επίμονες προσπάθειες, να τους παρέχεται περισσότερη υποστήριξη, πολλαπλές ευκαιρίες για επιτυχία, θετική ανατροφοδότηση και ειδικότερα η αίσθηση ότι κάποιος ενδιαφέρεται πραγματικά γι’ αυτά.